จตุกฺกนโย ปฐมชฺฌานํ

[160] อิทานิ รูปาวจรกุสลํ ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตีติ รูปํ วุจฺจติ รูปภโวฯ อุปปตฺตีติ นิพฺพตฺติ ชาติ สญฺชาติฯ มคฺโคติ อุปาโยฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ – ตํ อุปปตฺติํ มคฺคติ คเวสติ ชเนติ นิปฺผาเทตีติ มคฺโคฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เยน มคฺเคน รูปภเว อุปปตฺติ โหติ นิพฺพตฺติ ชาติ สญฺชาติ, ตํ มคฺคํ ภาเวตีติฯ กิํ ปเนเตน นิยมโต รูปภเว อุปปตฺติ โหตีติ? น โหติฯ ‘‘สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 4.99; 5.1071; เนตฺติ. 40; มิ. ป. 2.1.15) เอวํ วุตฺเตน หิ นิพฺเพธภาคิเยน รูปภวาติกฺกโมปิ โหติฯ รูปูปปตฺติยา ปน อิโต อญฺโญ มคฺโค นาม นตฺถิ, เตน วุตฺตํ ‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’ติฯ อตฺถโต จายํ มคฺโค นาม เจตนาปิ โหติ, เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ, ตทุภยมฺปิฯ ‘‘นิรยญฺจาหํ, สาริปุตฺต, ปชานามิ นิรยคามิญฺจ มคฺค’’นฺติ (ม. นิ. 1.153) หิ เอตฺถ เจตนา มคฺโค นามฯ

‘‘สทฺธา หิริยํ กุสลญฺจ ทานํ, ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา;

เอตญฺหิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ, เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลก’’นฺติฯ (อ. นิ. 8.32);

เอตฺถ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มคฺโค นามฯ ‘‘อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา’’ติ สงฺขารุปปตฺติสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 3.161 อาทโย) เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ มคฺโค นามฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ‘ฌาน’นฺติ วจนโต เจตนาสมฺปยุตฺตา อธิปฺเปตาฯ ยสฺมา ปน ฌานเจตนา ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติ, ตสฺมา เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วฏฺฏนฺติเยวฯ

ภาเวตีติ ชเนติ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒติฯ อยํ ตาว อิธ ภาวนาย อตฺโถฯ อญฺญตฺถ ปน อุปสคฺควเสน สมฺภาวนา ปริภาวนา วิภาวนาติ เอวํ อญฺญถาปิ อตฺโถ โหติฯ